Techniek en technologie kunnen de wereld enorm verrijken, maar brengen ook ethische vraagstukken met zich mee. Hoe gaan we om met privacy en veiligheid? Wat zijn de consequenties voor de menselijke autonomie en werkgelegenheid? En in hoeverre kunnen we blind vertrouwen op technologie? Ibo van de Poel houdt zich als onderzoeker bezig met de ethische kant van de techniek.

Wanneer Van de Poel eind jaren 80 gaat studeren is ethiek binnen de technologie nog maar een klein vakgebied. “Maar het was toen wel in opkomst. Het snijvlak van techniek en ethiek sprak me erg aan. Enerzijds vond ik bètavakken leuk en tegelijkertijd was ik geïnteresseerd in de risico’s en impact van techniek op de samenleving. Zo kwam ik uit bij de opleiding Wijsbegeerte van Wetenschap, Techniek en Samenleving aan de Universiteit Twente.”

Ethiek aan de TU Delft

Als Van de Poel halverwege jaren 90 druk bezig is met zijn proefschrift ziet hij een vacature voor universitair docent Ethiek en Techniek aan de TU Delft voorbijkomen. “Ze waren in Delft net begonnen met het aanbieden van ethiekvakken voor verschillende faculteiten. Ze zochten specifiek iemand die het vak voor Civiele Techniek wilde vormgeven. Daar heb ik toen op gesolliciteerd. En ik werd aangenomen.”

Het vakgebied wordt dan nog ontwikkeld vanuit de zelfstandige faculteit Wijsbegeerte en Technische Maatschappijwetenschappen (WTM). Wanneer de TU het aantal faculteiten wil verminderen, fuseert WTM met Technische Bestuurskunde (TB). Van de Poel: “Zowel WTM als TB had een maatschappijwetenschappelijke en technische component.” De faculteit gaat verder onder de naam Techniek, Bestuur en Management (TBM).

Nieuwe kansen, maar ook wennen

De fusie betekent voor Van de Poel onder meer een verhuizing naar een ander gebouw. Maar belangrijker nog: er ontstaan nieuwe kansen voor samenwerking. “Technische Bestuurskunde had net geld binnengehaald voor een onderzoeksprogramma op het gebied van sociotechnische systemen. Wij werden gevraagd om daar vanuit de filosofie over mee te denken. Ook bij andere projecten kwamen er samenwerkingen tot stand.” 

Toch is de fusie ook even wennen, zegt Van de Poel. “TB was ooit ontstaan vanuit een sterk gemeenschappelijk idee en met een duidelijke missie over hoe de faculteit eruit moest zien. Wij van WTM waren meer een samenraapsel dat serviceonderwijs bood en dat gewend was onze eigen gang te gaan. Nu moesten we ineens samenwerken met mensen die allerlei dingen wilden en vonden. En bij TB dachten ze weer: ‘Wat moeten we met die filosofen?’” 

Morele waarden meenemen aan de voorkant

De onwennigheid in de beginjaren zit de ontwikkeling van zijn vakgebied aan de TU Delft gelukkig niet in de weg. Een van de aspecten waar Van de Poel zich op toelegt in zijn onderzoek en onderwijs is een benadering waarbij in een vroeg stadium van technologieontwikkeling rekening wordt gehouden met morele en ethische waarden. 

Van de Poel: “Vroeger was ethiek vooral iets wat aan de achterkant werd meegenomen. Een technologie werd dan pas ethisch bekritiseerd zodra die al ontwikkeld was. Maar dan ben je eigenlijk al te laat. Je moet juist in het ontwikkelstadium al kijken wat mogelijke gevolgen of nadelige effecten zijn. Al kun je risico’s natuurlijk nooit volledig uitsluiten en komen er bij gebruik altijd weer nieuwe kwesties bovendrijven.”

Gebruik van Agent Based Modelling

Een van de manieren waarop Van de Poel ethiek tegenwoordig vroegtijdig in technologieontwikkeling probeert mee te nemen is via Agent Based Modelling (ABM). “ABM is een methode die wordt gebruikt om sociale verschijnselen te modelleren. Hiermee kun je bijvoorbeeld kijken hoe bepaalde waarden van mensen een rol spelen in de keuzes die ze maken en hoe factoren, zoals interactie met andere mensen, die waarden weer beïnvloeden.”

Van de Poel noemt als voorbeeld de ontwikkeling van duurzame energiesystemen in wijken. “Steeds meer buurten willen gezamenlijk zonnepanelen of batterijen plaatsen. Hoe organiseer je dat op een goede manier? Hoe zorg je dat iedereen profiteert? Welke belangen spelen er? Als je die data verwerkt in een ABM kun je op veel verfijnder niveau bestuderen hoe mensen denken, hoe dynamieken werken en hoe mensen anders gaan denken. Zo kom je uiteindelijk ook tot moreel acceptabelere oplossingen en technologieën.” 

Krachten bundelen met andere disciplines

Volgens Van de Poel is het niet gebruikelijk dat ethici en filosofen dit soort methoden toepassen. “De meeste geesteswetenschappers hebben weinig met wiskundige modellen. Ze houden zich liever bezig met wat wel en niet aanvaardbaar en toegestaan is. Terwijl ABM’s heel nuttig kunnen zijn bij de ethische vraagstukken die we behandelen. Ik ben dan ook een groot pleitbezorger van het gebruik van dit soort nieuwe methoden.”

De combinatie van modellering en ethiek is een mooi voorbeeld van interdisciplinaire samenwerking, volgens Van de Poel de essentie van TBM. “Ik zoek altijd manieren om krachten te bundelen met andere disciplines. Ik kan er echt van genieten om nieuwe onderzoeksvelden te verkennen, op de randen bezig te zijn, te pionieren en creatief te zijn. Er gebeurt zo ontzettend veel interessants in Delft. Die pareltjes moeten we nog veel meer zichtbaar maken en benutten. We mogen nog meer over grenzen heen kijken.”

Sterke ontwikkeling ethiek binnen technologie

Van de Poel ziet dat ethiek inmiddels een prominente plek heeft bemachtigd binnen de TU Delft. “Toen ik hier 25 jaar geleden kwam werken wist bijna niemand wat je bedoelde als je het had over de ethiek van de techniek. Ik moest constant uitleggen wat ik deed en benadrukken waarom morele waarden zo belangrijk zijn. Nu komen technici naar ons toe met de vraag of we ze kunnen helpen. Dat komt natuurlijk ook door de groeiende aanwezigheid van technologie in ons leven en de opkomst van AI die veel nieuwe ethische vragen met zich meebrengt. De dynamiek is totaal anders.” 

De sectie Ethiek en Filosofie van de techniek van TBM is gegroeid van vier naar meer dan 40 mensen inclusief promovendi en postdocs . Van de Poel: “Zeker in de beginjaren hebben we ons sterk moeten maken voor het belang van ethiek in Delft. Ik ben er trots op dat we ons staande hebben gehouden. Al blijft het soms een uitdaging om ethiek mee te nemen in de verschillende opleidingen. Ethiek moet geen add-on zijn, maar geïntegreerd worden in de vakken zelf.”

Gangbaar maken waardebewust ontwerpen

De toekomst voor TBM ziet er volgens Van de Poel rooskleurig uit. “Er is steeds meer vraag naar wat onze faculteit doet: maatschappelijke problemen aanpakken via een multidisciplinaire socio-technische benadering. Tegelijkertijd zien andere opleidingsinstituten dit ook en komt er meer concurrentie voor de TB-opleidingen. De kunst is om jezelf te blijven vernieuwen, zodat je onderscheidend bent.”

Een van de manieren waarop Van de Poel dat zelf doet, is door de koppeling tussen zijn vakgebied en technische disciplines verder te versterken. Onlangs werd hij voor vijf jaar aangesteld als wetenschappelijk directeur van het Delft Design for Values Institute. Hierin komen onder andere bouwkundigen, ontwerpers, ingenieurs en filosofen samen.

Van de Poel: “Ik heb nog allemaal ideeën over hoe we van waardebewust ontwerpen de gangbare praktijk kunnen maken. De kunst is om een methode te vinden waarmee we op nog grotere schaal morele waarden mee kunnen nemen in de ontwikkeling van techniek. Hopelijk kunnen we met het instituut hierin weer mooie nieuwe stappen zetten.”