Het stigma van maskers

Februari 2020. Het nieuws over de corona-uitbraak in Wuhan gaat in razend tempo de wereld over. Voor de meeste Nederlanders is het een ver-van-mijn-bed-show. Maar na de verontrustende berichten in de media besluiten Chinese leden van onze studentengemeenschap in Delft een mondmasker op te zetten. Dit wordt ze niet in dank afgenomen. Naar aanleiding van de negatieve reacties doen studenten van de faculteit Industrieel Ontwerpen TU Delft onderzoek naar het stigma van het dragen van maskers. Ze stelden vast dat Chinezen met mondmaskers in heel Europa werden geconfronteerd met boze blikken en hatelijke opmerkingen. Voorbijgangers liepen in een overdreven grote boog om hen heen.

Omdat ze een masker droegen, werd aangenomen dat ze besmet waren. En dat terwijl de maskers juist waren bedoeld om de dragers te beschermen en anderen gerust te stellen. Het is een klassiek geval van een door cultuurverschillen veroorzaakt misverstand. Als reactie hierop bedachten designstudenten een eenvoudige manier om hun intenties duidelijk te maken: stickers op het masker.

Maskers in hun culturele context

Als gevolg van de zwaar vervuilde steden en eerdere ervaringen met besmettelijke virussen is het in Azië niet alleen gebruikelijk, maar ook sociaal geaccepteerd dat mensen in het openbaar een mondmasker dragen. Zo beschermen Japanners hun gezicht met een sjaal, sluier of masker, onder meer nadat ze waren geconfronteerd met de miljoenen mensenlevens eisende Aziatische griep van 1957, naast een vulkaanuitbarsting en de snelle industrialisatie in de 20^e eeuw.

De snelle acceptatie van maskers in Oost-Azië kan ook vanuit cultureel perspectief worden verklaard. Door de sterk collectivistische cultuur willen mensen anderen zo weinig mogelijk tot last zijn en doen ze er alles aan om de harmonie bewaren. Met het dragen van een masker geef je aan dat je rekening houdt met anderen. In het taoïsme wordt ademen bovendien gezien als een essentieel onderdeel van een goede gezondheid.

Maar zoals blijkt uit de ervaringen van de Chinese studenten is deze context in andere culturen niet zonder meer duidelijk. In het Westen wordt het masker namelijk als iets sinisters gezien. Het Franse woord masque betekent 'bedekken om het gezicht te verbergen of te beschermen', terwijl het Catalaanse mascarar 'het zwart maken van het gezicht' betekent. En het middeleeuws Latijnse woord masca verwijst naar 'nachtmerrie'. Afhankelijk van de cultuur heeft een masker dus verschillende verschijningsvormen, betekenissen en functies.

Maskers tijdens de coronacrisis

Tegenwoordig mag iedereen een masker dragen, als de economie, de politieke machthebbers, de cultuur of de religie dat tenminste toelaten. Tot de angst voor het virus is verdwenen, zullen mondmaskers het straatbeeld in onze overvolle en vervuilde steden blijven bepalen. Aan dit nieuwe accessoire zullen, net als aan onze regenjassen en helmen, nieuwe culturele betekenissen worden verbonden. Technisch gezien heeft een masker altijd dezelfde functie, maar door de coronacrisis heeft het in rap tempo ook nieuwe betekenissen gekregen. Hoe mensen met de maskers omgaan, is afhankelijk van hun cultuur, land, regio en subcultuur. Dit zal leiden tot een enorme verscheidenheid aan oplossingen.

Materiële wereld

Aanvankelijk was er wereldwijd een groot tekort aan persoonlijke beschermingsmiddelen. Dit leidde tot exorbitant hoge prijzen, waardoor veel mensen afzagen van de aankoop van maskers. De beperkte voorraad moest bovendien worden gereserveerd voor medisch personeel dat in rechtstreeks contact stond met patiënten. Hierdoor ontstond een levendige productie van zelfgemaakte oplossingen, van verknipte onderbroeken tot rijkelijk versierde lapjes. Helaas bieden niet-chirurgische maskers van dit soort materiaal nauwelijks bescherming tegen virussen. Essentieel voor het technisch functioneren van het mondmasker is de smeltgeblazen laag van non-woven polypropyleen die als filter fungeert. Smeltgeblazen materialen worden voor veel producten gebruikt, zoals jassen, luiers, filters in waterzuiveringsapparaten en airco-systemen. Deze materialen zijn schaars en worden voornamelijk in China gemaakt, wat tot een koortsachtige handel heeft geleid. China wilde uiteraard eerst in zijn eigen behoeften voorzien, en zijn monopoliepositie (die was ontstaan door de vrije handel) bezorgde het land een negatief imago. Het masker groeide zo uit tot een symbool van machtspolitiek.

De wereldwijde run op dit cruciale artikel heeft de harde realiteit van de internationale politiek en de grenzen van de vrije markt blootgelegd. Het toonde ook aan dat mensen een enorme drang hebben om hun veiligheid te waarborgen met de aankoop van fysieke producten. Het masker is inmiddels een symbool van veiligheid geworden en markeert de tijd vóór en na de coronacrisis. Daar kan geen wc-rol tegenop. 

Kunstenaars en modeontwerpers hebben allerlei nieuwe symbolische functies bedacht en modehuizen als Chanel, Prada en Gucci zijn begonnen met de productie van maskers. Er zijn individuen en liefdadigheidsorganisaties die zelfgemaakte maskers dragen om hun compassie met anderen te tonen. Ook waren er ondernemers die een gat in de markt zagen, waardoor er een vraag ontstond naar maskers voor mannen, vrouwen, kinderen en allerlei subculturen, en naar geavanceerde en herbruikbare maskers. Na het telefoonhoesje wordt het masker de nieuwe manier om uitdrukking te geven aan je identiteit en sociale status. Er zijn zelfs bedrijven die de maskers in abonnementsvorm aanbieden voor prijzen vanaf pakweg 10 euro.

Masker 19

Nieuwe betekenissen van maskers verspreiden zich snel, zeker in dit digitale tijdperk. Op de Canarische Eilanden is een speciale code ontwikkeld voor gebruik tijdens de coronacrisis en de thuisisolatie. Klanten kunnen in de apotheek naar 'masker 19' vragen. De apothekersassistent vraagt vervolgens naar het adres waarnaar de bestelling moet worden verzonden. Het lijkt een doodgewone transactie, maar dat is het niet. 'Masker 19' is een code waarmee slachtoffers van huiselijk geweld om hulp kunnen vragen. De apotheker belt de politie, die zo weet waar ze moeten zijn om het slachtoffer te helpen. De code wordt inmiddels ook al gebruikt in Frankrijk, terwijl andere landen de invoering ervan overwegen.

Een talisman voor veiligheid en hoop

Voor de gezondheidszorg is het masker een zaak van leven en dood. In de loop van de pandemie heeft het echter ook een symbolische functie gekregen. Het is een talisman die staat voor veiligheid en hoop. Het preventieve gebruik van maskers is daardoor min of meer ondergeschikt geworden aan de symbolische functie. Hoewel dit misschien vreemd klinkt voor ontwerpers die zich vooral op de gebruikswaarde richten, is er iets te zeggen voor deze culturele processen. Maskers hebben niet meer alleen een beschermende functie, maar worden ook voor economische en politieke doeleinden gebruikt, en hebben een sociale en culturele betekenis gekregen. Dit roept nieuwe vragen op en vraagt om nieuwe oplossingen.

In een eigenzinnig land als Nederland - waar democratie en het zelf nadenken door burgers worden gestimuleerd en te strenge gedragsregels nauwelijks worden geaccepteerd - dragen tot nu toe relatief weinig mensen een masker. Over het algemeen ligt het bedekken van het gezicht erg gevoelig, omdat dit de identiteit van de drager zou verbergen. Nederland ziet zichzelf als een tolerant land dat openstaat voor andere meningen en ideeën. Niettemin zal het masker ook hier waarschijnlijk steeds vaker te zien zijn, ook bij mensen met een niet-Aziatische achtergrond.

Het stigma van maskers - zoals dat werd vastgesteld door ons Chinese studententeam MossX - lijkt te zijn verdwenen, maar er ontstaan wel nieuwe uitdagingen. Het masker leidt tot onthechting en eenzaamheid, en zorgt met name in het contact tussen patiënten en verpleegkundigen voor afstand. En wat is het effect op planten en dieren? Beschermende handschoenen en wegwerpmaskers liggen nu al overal in grachten en op stranden, en binnenkort misschien ook wel in de plastic soep...