De havencultuur terug in de stad
Havens zijn al eeuwenlang van groot belang voor steden en hun achterland. Toch is uit veel havensteden de ‘maritieme mindset’ verdwenen, concludeert onderzoeker Carola Hein. Dat vormt een gevaar voor de toekomst van havens. Aan de hand van historisch onderzoek probeert ze de haven-stadverbinding weer terug te brengen. “Zonder naar het verleden te kijken, kunnen we de toekomst niet duurzaam inrichten.”
Dagelijks meren in havens over hele wereld enorme containerschepen aan om goederen te laden en lossen. Vele havensteden danken hun ontwikkeling en welvaart aan de verbinding met de rest van de wereld, zegt Carola Hein, hoogleraar Geschiedenis van Architectuur en Stedenbouw. “Denk aan Venetië en Amsterdam. Steden die ooit wereldmachten waren en helemaal verweven zijn met hun haven. Je ziet het nog steeds als je naar in de inrichting en architectuur kijkt, zoals de waterwegen en pakhuizen in de binnenstad. In Hamburg vind je de haven-stadrelatie ook terug in moderne architectuur, bijvoorbeeld gebouwen in de vorm van een schip.”
Maritieme mindset
Opgroeiend in Hamburg maakte Hein al van kinds af aan kennis met de impact van een haven op een stad. “Langs de Elbe zag ik grote schepen binnenkomen. Elke ochtend werd op de radio omgeroepen hoeveel mensen nodig waren om goederen te lossen. Iedereen in de stad was op een of andere manier met de haven verbonden. Nog steeds is de haven onderdeel van de stad en de manier van denken van de inwoners. Er heerst echt een maritieme mindset. Ook bij mij. Vanuit die achtergrond is mijn interesse ontstaan in architectuur en stedenbouw. Altijd met een blik op het verleden.”
Scheiding haven en stad
Lang niet overal is die verbinding tussen haven en stad meer zo prominent aanwezig als in Hamburg of vroegere tijden, ziet Hein. Als onderzoeker bestudeerde ze onder meer de historische ontwikkeling van Rotterdam en Londen. “De Rotterdamse haven was eeuwenlang leidend voor de stad. Maar door uitbreiding naar het oosten en westen zijn stad en haven van elkaar gescheiden geraakt. In Londen is de haven zelfs helemaal uit de stad verdwenen. Door die scheiding is de havencultuur verloren gegaan en is het lastiger om mensen te vinden die in de haven willen werken. Gezien de economische belangen van havens is dat een groot probleem.”
Vorming havensteden
Centraal in het onderzoek van Hein staat de vraag wat haven en stad van oudsher voor elkaar betekenen. Ze brengt onder andere in kaart welke factoren een rol spelen bij die relatie. Hein: “In Rotterdam zie je dat vanaf halverwege de 19e eeuw de opkomst van olie een belangrijke invloed heeft op de ontwikkeling van de haven. Driekwart van de haven is inmiddels ingericht op olie, bijvoorbeeld voor raffinage en overslag van ruwe olie. Dat heeft weer gevolgen voor de verbinding met het achterland. Naast het landschap heeft olie ook de maatschappij en wetgeving in het gebied gevormd. Denk aan alle mensen die in de olie-industrie werken en regels om risico’s te beperken.”
Belang van historie
Als we niet begrijpen hoe ontwikkelingen zoals de opkomst van olie een omgeving hebben bepaald, wordt het moeilijk om een gebied duurzaam in te richten, vervolgt Hein. “We kunnen niet van de een op de andere dag een bestaande infrastructuur verwijderen. We hebben dus het verleden nodig om in het heden de toekomst te kunnen ontwerpen. In dat ontwerp moeten we bestaande structuren meenemen. Daarnaast geven historische data van een havenstad weer welke verdere ontwikkelingen en denkpatronen we kunnen verwachten. Op basis daarvan kun je strategieën bepalen om een havenstad toekomstbestendig te maken en de verbinding tussen haven en stad terug te krijgen.”
Voorbeelden haven-stadrelatie
Een mooi voorbeeld van een gebied dat wordt ingericht op basis van het verleden, is het Rotterdam Makers District, vindt Hein. “In het Merwe-Vierhavengebied, ooit een van ’s werelds grootste fruithavens, wordt oude industrie ingezet voor nieuwe toepassingen, zoals woningen en werkplekken voor startups uit de creatieve industrie. Hier zien we goed hoe ingrepen en infrastructuurplannen worden gecombineerd met nieuwe doelen, met behoud van enkele vroegere functies. Op basis van de fundamenten uit het verleden gaan haven en stad op een nieuwe manier met elkaar om.”
Spatial mapping
Bij haar onderzoek naar de haven-stadrelatie maakt Hein gebruik van geospatial mapping. Met behulp van GIS-constructies (GIS = geografisch informatiesysteem) maakt ze historische en ruimtelijke ontwikkelingen van een stad, haven en hun onderlinge relatie zichtbaar. Hein: “Ik bestudeer onder andere hoe de ruimte rondom een havenstad door de jaren heen is benut. Met GIS- en deep mapping-methodes probeer ik daar interpretaties aan te geven om grip te krijgen op de relatie tussen haven en stad. Daarbij gaat het niet alleen om de economische waarde, zoals hoeveel en hoe snel een haven containers kan verwerken, maar ook om sociale, culturele en ecologische waarden.”
Waarden afwegen
Die waarden zijn weer gevangen in een aantal dualiteiten, vervolgt Hein. “We moeten rekening houden met verschillende aspecten en daarbij afwegingen maken. We willen goedkope producten uit China, maar ook een schoner milieu. We willen technologische vooruitgang, maar ook werkgelegenheid. We willen historisch erfgoed behouden, maar ook ruimte voor huisvesting.” Volgens Hein is het belangrijk om de samenleving bij deze afwegingen te betrekken. Als voorbeeld noemt ze Hamburg. Daar verbood een rechter op aandringen van milieuorganisaties het verder uitdiepen van de haven voor grotere containerschepen. “In dit geval wogen ecologische belangen zwaarder dan economische.”
PortCityFutures
In PortCityFutures, een samenwerkingsverband tussen TU Delft, Universiteit Leiden en de Rotterdamse Erasmus Universiteit, onderzoeken studenten en wetenschappers onder meer welke conflicten in de haven-stadrelatie optreden. Hein: “Tegelijkertijd proberen we nieuwe manieren van kijken, ontwerpen en samenwerken te ontwikkelen die rechtdoen aan de verschillende haven-stadrelaties, zoals de sociaal-culturele identiteit. Hierbij hanteren we een sociaal-ruimtelijke methode waarbij we de rol van zachte waarden, zoals sociale en culturele elementen, en die van instellingen en de gebouwde omgeving vergelijkend beoordelen.”
Integrale samenwerking
Deze methode brengt volgens Hein mooi in kaart hoe gebieden rondom havensteden het resultaat zijn van interactie tussen mens en natuur, en hoe deze interacties worden bepaald door sociale, symbolische en ecologische waarden. “We bekijken vraagstukken vanuit meerdere invalshoeken en werken zoveel mogelijk partijen samen. Denk aan havenautoriteiten, politiek, bevolking, sociologen, planologen, historici en ontwerpers. Samen moeten we strategieën ontwikkelen en ontwerpmaatregelen nemen die er uiteindelijk voor zorgen dat de maritieme mindset terugkeert of behouden blijft. Daar hoop ik als onderzoeker een bijdrage aan te leveren.”