Van godshuis naar starterswoning
Een bouwkundestudent kocht een leegstaande kerk om er met vrienden te wonen. Toen sloeg het noodlot toe. Nu, vier jaar later, creëert hij vier starterswoningen uit de ruïne.
Verspil nooit een goede crisis, is een gezegde. Architect en TU-alumnus Nima Morkoç bracht dat motto in de praktijk nadat zijn monumentale onderkomen in vlammen opging. Volgend jaar zal de afgebrande Julianakerk op Heijplaat herrijzen in de vorm van vier gastvrije en betaalbare starterswoningen. “Dat is de grootste opgave voor onze generatie architecten: betaalbare woonruimte maken.”
Tuindorp Heijplaat
Midden in het Rotterdamse havengebied ligt het geïsoleerde dorp Heijplaat. Na stapels zeecontainers en een douanegebouw duiken er villa’s op tussen onverwacht groen. De Courzandseweg, in de volksmond ‘de biefstuklaan’ genoemd, werd ooit opgezet voor de directeur van de Rotterdamse Droogdok Maatschappij (RDM) en zijn staf. Met daarachter ‘de gehaktbalbuurt’ voor de arbeiders.
Op het hoogtepunt woonden hier drieduizend mensen, nu is dat ongeveer de helft. Het dorp werd aangelegd als tuindorp voor het personeel van de RDM. Alles was er: huisvesting, scholen, winkels, een muziekkoepel en drie kerken op een rij: katholiek, gereformeerd en hervormd. Het tij keerde echter voor RDM, dat in de glorietijd als van de grootste scheepswerven van Europa gold. Uiteindelijk werd in 1983 een faillissement onafwendbaar. Voor de gemeenschap op Heijplaat betekende dat werkloosheid, armoede en verlies van sociale cohesie. Daar kwam later de ontkerkelijking overheen, zodat de drie kerken de poorten moesten sluiten. Zo ook de Nederlands Hervormde Julianakerk. Wat zo lang een centraal punt voor de geloofsgemeenschap was geweest, had zijn functie verloren en stond nu leeg.
Buitenkans
Oud-bouwkundestudent Nima Morkoç (29) werd vier jaar geleden gebeld door zijn vader, die op Heijplaat woont. Woningcorporatie Woonbron had de Julianakerk aan de Zaandijkstraat na tien jaar leegstand in de verkoop gedaan. Morkoçs vader overtuigde zijn zoon om samen de kerk en de pastorie te kopen. Morkoç de kerk, zijn vader de pastorie. Ze tekenden het contract in maart 2017.
Vier Delftse bouwkundevrienden voelden er wel voor om erin te trekken. De masterstudenten zouden binnen de kerk vijf tiny houses construeren als woonverblijf. De kerkzaal zou zo beschikbaar blijven voor feesten, filmvoorstellingen of diners. Op de galerij was er ook plek voor een schilderatelier voor Morkoçs zus Mina. Kort voor de zomer zegde iedereen zijn kamer op, en bracht de spullen naar Heijplaat.
Na 23 afwijzingen sprongen alle lichten op groen
NL-Alert
Op zondag 6 augustus 2017 even na 11 uur ’s avonds belde Morkoçs vader: “Er is brand in de kerk!” Rijdend over de Erasmusbrug zag Morkoç de rookwolken al die over het centrum van Rotterdam trokken. Nieuwszender Rijnmond berichtte de volgende dag: ‘Alleen de stenen muren en de kerktoren staan nog overeind. Het gebouw moet als verloren worden beschouwd.’ Volgens Morkoç hebben experts geconcludeerd dat een defecte ventilator de meest waarschijnlijke verklaring is voor de oorzaak van de brand.
Ondanks het verdriet van de verloren persoonlijke bezittingen werd Morkoç een afstudeerproject in de schoot geworpen: een nieuwe functie vinden voor de afgebrande kerk. Wat bepaalt de monumentaliteit van de kerk voor zijn omgeving? Dat is de drijvende vraag in zijn afstudeerscriptie Social Monumentality (2018). De monumentaliteit lag niet in het gebouw zelf, dat Morkoç omschrijft als een schuur met een klokkentoren. En vreemd genoeg ook niet in de functie: ‘the church was empty for 10 years and nobody seemed to care’.
Hij kwam erachter dat er in Nederland momenteel zo’n zeshonderd kerken leeg staan, en dat daar wekelijks gemiddeld twee bij komen. De leegstand van religieus erfgoed is zo’n omvangrijke en ingewikkelde kwestie dat er een speciaal platform voor is opgericht om kennis, netwerken en ervaringen te koppelen.
Wat voor de Julianakerk geldt, inmiddels Project Juul genoemd, gaat voor meer kerken op: sociale verbanden verdwijnen en eenzaamheid neemt toe. De opdracht die Morkoç zich stelt, is: hoe is de sociale monumentaliteit van de Julianakerk te herstellen op een manier dat Heijplaat er baat bij heeft? Het gaat om een herstel van sociale verbanden die waren verdwenen al lang voor de brand uitbrak.
Na 120 varianten kwam Morkoç met een ontwerp voor woonruimten voor studenten en werknemers van start-ups op het terrein van RDM Rotterdam. De woonruimten zijn om de leegte van de kerk heen gebouwd.
Twee blokken aan weerszijden van de klokkentoren, en één woonblok op de plek van de pastorie. De ruimte tussen de oude kerkmuren bleef beschikbaar als ontmoetingsplaats voor omwonenden. Zijn afstudeerwerk werd beloond met een 7.
Na zijn afstuderen ging Morkoç aan de slag bij West 8 ontwerpbureau voor stedenbouw en landschapsarchitectuur en vorig jaar maakte hij de overstap naar Mei architects and planners. Daarnaast werkt hij een dag per week aan de herontwikkeling van de kerk binnen zijn bedrijf HUM Design & Development.
Traineeship
“Het is een soort traineeship geworden in stedenbouw, architectuur, landschapsarchitectuur, juridische zaken, commerciële haalbaarheid en bestemmingsplannen”, zegt hij terugkijkend. Eerst moesten het bestemmingsplan en de erfpacht veranderd worden, en de welstandscommissie moest ermee akkoord gaan. Een nieuwe bestemming moest een aanwinst zijn voor Heijplaat.
Na 23 afwijzingen sprongen eind 2019 voor Project Juul eindelijk één voor één alle lichten op groen. Aannemer BIK Bouw tekende de bouwteamovereenkomst en afgelopen zomer volgde de aanvraag van de bouwvergunning.
Morkoç had een sterke voorkeur voor herbestemming als woningen. “Het is de grootste opgave voor onze generatie architecten: betaalbare woningen maken. Iedereen die ik ken loopt er tegenaan.” Dat strookte niet met het bestemmingsplan van de kerk, maar daar viel over te praten.
De gemeente had een voorkeur voor ruimere en duurdere huizen voor welgestelde gezinnen, maar Morkoç maakte een andere keuze: hij duwde het ontwerp in de richting van vier compacte (110 m2) en betaalbare woningen (rond de 4 ton) binnen de contouren van de kerk. De pastorie, waar zijn vader woont, maakt geen deel meer uit van het plan.
De woningen zijn ingericht op het moderne leven en werken: op de begane grond speelt zich het actieve leven af met koken, eten, sociale interactie en gemeenschappelijke open tuin. De eerste verdieping is ingericht als slaapverblijf met op de tweede verdieping een hoge en ruime thuiswerkplek. De vensters aan de buitenkant zijn rechthoekig en strak, in hervormde stijl. Aan de binnenplaats zijn de glaspartijen ruimer en ronder. Heggen ontbreken en de ruimte tussen de huizen is bedoeld als ontmoetingsplaats in de beschutting van de oude kerkmuren.
Inspiratiebron
Via de website hebben zich zo’n 180 belangstellenden gemeld voor de vier woningen, zodat Morkoç verwacht dat de verkoop ondanks de beperkende zelfbewoningsplicht vlot zal verlopen. De bouw zou dan eind dit jaar kunnen beginnen met een geplande de oplevering eind 2022.
Wie straks door zijn oogharen kijkt, ziet de toren en het hoge dak van de Julianakerk weer terug, met een open sleuf in het midden. De gereconstrueerde open torenspits zal dichtgroeien met een bijzondere klimopsoort die de torenspits groen kleurt. Eens per jaar, in de herfst, verkleuren de bladeren en zetten de torenspits in een rode gloed. Als herinnering aan de brand die alles in gang heeft gezet.
Wanneer eind volgend jaar de nieuwe bewoners de woningen betrekken, heeft de jonge architect een oplossing aangereikt voor twee dringende kwesties in de woningbouw en stedenbouw: leegstand van religieus erfgoed én behoefte aan betaalbare starterswoningen. “In de architectuur werkt men graag met referenties, met iets wat eerder is gedaan”, weet Morkoç. “Ik hoop dat project Juul een inspiratiebron wordt voor die honderden leegstaande kerkgebouwen waarmee men zich nu geen raad weet.”
Meer informatie: wonenbijjuul.nl