Tesla’s, vegaburgers en democratie

“We moeten dingen ontwerpen die op korte termijn plezier geven en op lange termijn goed zijn voor gezondheid, dierenwelzijn en de planeet”, betoogde hoogleraar Paul Hekkert op de 178ste Dies Natalis.

Traditiegetrouw maakt de universiteit op haar verjaardag het jaarthema bekend. Dit jaar is dat Design for Values. Prof.dr. Paul Hekkert (Industrieel Ontwerpen) vertaalt dat als “gericht ontwerpen om bepaalde waarden te realiseren of te faciliteren”.
Ontwerpers zijn gewend aan waarden zoals schoonheid, plezier, en gebruiksgemak. Maar tegenwoordig gaat het vaak om duurzaamheid, gezond leven en sociale cohesie. Nu verkopen traditionele waarden zichzelf wel omdat ze aantrekkelijk zijn, maar geldt dat ook voor de nieuwe waarden?
“Er vindt een verschuiving plaats van waarden waar je direct belang bij hebt, naar collectieve langetermijnwaarden”, legt Hekkert uit. “Dat is waar we in alle maatschappelijke transities voor staan: energietransitie, gezond leven en voeding. Ontwerpers hebben tot taak om langetermijndoelen als vanzelfsprekend te laten samenvloeien met kortetermijndoelen.”
Als voorbeeld noemt Hekkert de elektrische auto. “Een Tesla is een goed product omdat het een begeerd bezit is, en ook goed voor de omgeving. Dat geldt ook voor de Beyond Burger, een vegaburger die even goed smaakt als een echte hamburger. We moeten dingen ontwerpen die op korte termijn plezier geven en op lange termijn goed zijn voor gezondheid, dierenwelzijn en de planeet. Belangenverzoening in producten en diensten - dat is waar we naar moeten streven.”

Eredoctors

In dat kader, het combineren van aantrekkelijkheid en duurzaamheid, heeft de TU twee eredoctors benoemd met een voorbeeldfunctie: professor Batya Friedman (Washington) en dr. Marco Steinberg (Helsinki).
Professor Friedman is de oprichter van het Value Sensitive Design Lab. In het begin van de jaren negentig bestudeerde ze de interactie tussen mens en computer. Daar ligt ook de oorsprong van het waardenbewust ontwerpen (de Nederlandse term voor value sensitive design), waarmee ze bekend werd. De ontwerpmethode wordt nu ook toegepast bij waterbouw, zelfrijdende auto’s en kunstmatige intelligentie.
Friedman werd voorgedragen door prof.dr.ir. Ibo van der Poel (faculteit Techniek, Bestuur en Management). “Bij waardenbewust ontwerpen worden waarden expliciet gemaakt en systematisch behandeld”, licht hij toe. “Het gaat daarbij vooral om niet-functionele kwaliteiten zoals veiligheid, duurzaamheid, privacy en rechtvaardigheid. Die staan los van de vraag of een ontwerp goed functioneert.”
Friedman biedt met haar methode  een techniek om waarden mee te nemen in een technologieontwikkelingsproces, vat Van de Poel samen.
Marco Steinberg, de andere eredoctor, maakte naam als directeur van het Finse innovatieplatform Sitra, en als grondlegger van het Helsinki Design Lab. Vanaf 2013 werkt Steinberg vanuit zijn eigen consultancybureau Snowcone & Haystack, en deelt hij zijn kantoor met de voormalige Finse premier Esko Aho.
“Steinberg zit aan de kant van instituties en systemen”, aldus Hekkert, die hem voordroeg. “Wat moet er veranderen aan onze instituties en onze politieke, wetgevende en uitvoerende machten om veranderingen mogelijk te maken?  Ingenieurs kunnen elektrische auto’s ontwerpen, maar het is van belang dat infrastructuur, regelgeving, subsidies en alles wat daar omheen zit er allemaal op is afgestemd dat mensen op de lange termijn de juiste dingen doen. Daarvoor moet er op systeemniveau van alles veranderen.”
Steinberg houdt zich bezig met de instituties en de systemen, Friedman met methode en aanpak. En ontwerpers opereren in het veld daartussen om dingen te ontwerpen die aantrekkelijk moeten zijn, en ook goed voor de lange termijn.

Democratie opnieuw ontwerpen

TBM-hoogleraar ethiek prof.dr. Jeroen van den Hoven, directeur van het Delft Design for Values (DDfV) -instituut, trekt de cirkel nog wijder dan aantrekkelijke en verantwoorde producten en institutionele veranderingen. Hij vindt dat de democratie zelf opnieuw ontworpen moet worden, willen we haar behouden. Op een workshop van het Europees parlement (november 2018) sprak hij over moderne bedreigingen van de democratie: micro-targetting, bot nets, fake accounts, en aanbevelingssystemen die mensen in een bubbel houden. 

Misbruik van technologie

Het bedrijf Cambridge Analytica bijvoorbeeld heeft herhaaldelijk zulke technieken ingezet om verkiezingen te beïnvloeden. “Een combinatie van gedragswetenschappen, kunstmatige intelligentie en big data ondermijnt de menselijke autonomie en zelfbeschikking”, constateert Van den Hoven. “En het ergste is: het is gewoon te koop.” Het Europees parlement had de workshop georganiseerd om het gebruik en misbruik van technologie in verkiezingscampagnes tegen het licht te houden.
Van den Hoven eindigde zijn toespraak daar met een krachtig appèl: “We moeten de democratie robuust maken tegen ondemocratische tendensen, en onze idealen en ideeën technisch implementeren op straffe van ze helemaal te verliezen. De Europese Commissie en het Europese Parlement moeten snel een begin maken met een Europees ontwerp voor een online democratisch initiatief.”

Online debatplatform

Dichter bij huis had zijn faculteit TBM alvast geëxperimenteerd met een online debatplatform MOOD (massive open online deliberation). Duizend Rotterdamse burgers konden online van gedachten wisselen met elkaar en met de burgemeester over de toekomst van hun stad en hun land. Het is een van de pogingen om de democratie overeind te houden in tijden van digitale list en bedrog.
Die inspanning is overigens niet nieuw. Van den Hoven haalde de Amerikaanse filosoof John Dewey (1859 - 1952) aan die zei dat de democratie elke dag opnieuw uitgevonden moet worden. “In onze tijd van big data en kunstmatige intelligentie moeten we er ook voor ontwerpen - iedere dag.”