De mediterrane havenstad İzmir, in Türkiye, staat al eeuwenlang bekend als 'de mooie'. Voor haar proefschrift schreef Dr. Fatma Tanış drie narratieven om deze stad te verkennen. “De verhalen zijn semi-fictief, maar alle personages en beschrijvingen zijn gebaseerd op archiefmateriaal en eigen ervaringen. Tijdens mijn onderzoek voelde ik vaak een persoonlijke connectie met de reisverslagen die ik bestudeerde, ook al waren ze eeuwen oud.”

Fatma is geboren aan de zuidwestkust van Türkiye en bracht haar kindertijd door op de boot van haar familie en op het strand. “Mijn eerste buitenlandse reis was naar Griekenland en Italië op mijn 14e. Daar ontdekte ik als eerste hoe reizen de horizon verbreedt en nieuwe perspectieven biedt. Ik raakte geïnspireerd door de vertrouwdheid van Griekenland, met haar vele historische en culturele banden met mijn thuisregio, en door het onbekende van Italië, vooral Rome en Venetië. Het was de eerste stap op mijn lange reis van het bestuderen van de gebouwde omgeving.”

Hoe leidde deze lange reis je naar Delft?

“Het zijn in feite met elkaar verweven reizen, bestaande uit vele individuele tochten. Ze draaiden om mijn academische loopbaan, waarbij ik aanvankelijk werd opgeleid tot architect en later ook tot historicus, docent, en schrijver. Tijdens deze tochten raakte ik in toenemende mate gefascineerd door interculturele uitwisseling: de kern van mijn huidige onderzoek. Ik heb gewoond, gestudeerd en gewerkt in smeltkroezen als Dalyan, Bodrum, İzmir, Istanbul, Porto en Hamburg, waar ik de eigenschappen van deze uitwisseling heb geobserveerd. Tegelijkertijd heb ik deze steden verder verkend en meegedaan aan lokale evenementen.”

“Achteraf besef ik dat maritieme culturen aanwezig waren in mijn hele leven. Ze beïnvloedden zelfs mijn beslissingen over hoe ik architectuur wilde studeren. In Istanbul studeerde ik bijvoorbeeld aan een architectuurschool langs de Bosporus-zeestraat. In Hamburg, waar ik mijn onderzoek voortzette, woonde ik vlakbij de 'Speicherstadt': een historisch pakhuisdistrict langs de rivier de Elbe. Mijn beide afstudeerscripties gingen over havensteden: de ene over hedendaagse ontwerpbenaderingen, de andere over het behoud van hun culturele erfgoed. Alles kwam samen toen ik op een oproep van de TU Delft stuitte voor PhD-voorstellen over interculturele omstandigheden en werkwijzen in architectuur en stedenbouw.”

Wat zijn de drie narratieven in je proefschrift?

“Elk verhaal bestaat uit een reisverslag dat de stad weergeeft door de bril van een reiziger. Om een intercultureel perspectief te bereiken, heb ik bewust gekozen voor vertellers tussen Oost en West, lokaal en globaal. De eerste is een Europese reiziger uit het begin van de 19e eeuw die per stoomboot aankomt. Deze maakt een rondreis door het historische stadscentrum en ontmoet een familie die aan een tramlijn werkt. De tweede verteller maakt een soortgelijke reis, maar dan aan het eind van de 19e eeuw. Deze ervaart de veranderingen als gevolg van de industriële revolutie, bijvoorbeeld door per trein naar de buitenwijken van de stad te gaan. Tot slot voeg ik mijn eigen herinneringen toe. Bewegend van een wijk in het binnenland naar de kade, benadruk ik de sporen van historisch İzmir en hun significantie voor de huidige bewoners.”

“Om deze narratieven samen te stellen bestudeerde ik historische reisverslagen, manuscripten, schilderijen, gedichten, oude dagboeken, en plakboeken. Elke scène is een collage van gegevens uit visuele en tekstuele bronnen. Samen onthullen ze hoe architectonische kennis en gebruiken werden overgedragen, gegenereerd, geïntegreerd in İzmir, en haar stedelijke culturen beïnvloedden. Mijn proefschrift bevat ook een handleiding voor groepen en individuen om hun eigen verhaal te vertellen. Ik zie dit als het leveren van 'gist voor vertelkunst': door te voeden en te cultiveren creëert men meer verhalen zoals deze narratieven.”

Hebben je bronnen je wel eens verrast?

“Ja, vaak zelfs. Sommige teksten behandelen expliciet het overwinnen van vooroordelen, zoals een dagboek dat wordt geciteerd in een reisgids uit 1840: “Hoe anders zijn nu mijn gevoelens jegens de Turken; want ik vond waarheid, eerlijkheid en vriendelijkheid [...] in een volk bij wie ik deze nauwelijks zocht.” Ik vond ook getuigenissen over Turken, vooral Turkse notabelen, en Europeanen die het heel goed met elkaar konden vinden, zoals in een brief uit 1902 van Gertude Bell. In tijden waarin het oriëntalistische project in volle gang was, beïnvloedden kooplieden van Europese afkomst het discours over het 'Oosten' aanzienlijk, zoals het geval van İzmir weergeeft.”

“Ik ontdekte dat sommige foto-gebaseerde schilderijen vertekend waren. Deze afbeelding uit een tapijtcatalogus voegt bijvoorbeeld een moskee toe op de achtergrond. De fabrikanten waren zich zeer bewust van de westerse fascinatie voor 'exotische' goederen en maakten hun beelden daarom meer 'oosters'. Hun macht en bemiddelende rol maakten hen vervolgens cruciaal bij de realisatie van een woonwijk met unieke 'İzmir Huizen'.”

“Mijn onderzoek maakte me ook bewust van de waarde van informatie en kennis die we bij ons dragen, afgeleid van de indrukken van onze ervaringen. Door te reizen, te wandelen, en onze omgeving zorgvuldig te observeren, creëren we onze eigen archieven.”

Waar hoop je op voor de toekomst?

“Tijdens mijn jeugd was ik me scherp bewust van de kloof tussen mijn gedrevenheid en de aanwezige mogelijkheden om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan mijn woonplaats. Die herinnering motiveert me nog steeds om bij te dragen aan de maatschappij. In mijn promotieonderzoek probeerde ik dit te bereiken door een brug te slaan tussen disciplines, professionals, en inwoners. Ik geloof dat verhalen van interculturele uitwisseling kunnen leiden tot meer geëngageerde gesprekken over architectonische en stedelijke zaken.”

“Hoewel Turken vroeger niet veel publiceerden, zijn ze altijd uitstekende verhalenvertellers geweest. De inwoners van elke stad dragen de biografieën van hun geboortestad in hun hart. Op dit moment documenteren verschillende schrijvers in İzmir de geschiedenis van hun buurten. Door dergelijke verhalen in mijn scriptie tot leven te brengen, wil ik de inwoners van İzmir inspireren om bij verbanden betrokken te raken en lokale projecten te ondersteunen. In bredere zin nodigt mijn scriptie iedereen uit om verbonden havensteden te verkennen vanuit hun unieke perspectieven. De unieke culturen van havensteden verdienen onze aandacht en waardering.”

“Digitale innovaties bieden veel mogelijkheden, niet alleen om de impact van architectuuronderzoek te vergroten maar ook om de resultaten te benutten. Tijdens mijn PhD bestudeerde ik een havenstad als kenniscentrum en onderzocht ik de aard van kennisuitwisseling in de 19e eeuw. Dit legde de basis voor het onderzoeken van vergelijkbare gevallen uit de 20e eeuw in mijn huidige projecten. Ik integreer digitale middelen in mijn onderzoek, gedreven door mijn verlangen om bij te dragen aan de bredere samenleving en mijn voortdurende enthousiasme voor het verkennen van innovatieve benaderingen in ons vakgebied: het omarmen van een transdisciplinaire houding voor een hoopvollere toekomst.”

Meer informatie

Lees Fatma’s thesis, getiteld ‘Urban Scenes of a Port City: Exploring Beautiful İzmir through Narratives of Cosmopolitan Practices’.

Voortbouwend op haar promotieonderzoek werkt Fatma momenteel aan twee parallelle onderzoeksprojecten: 

• A-BK Since 2000, dat tegelijkertijd een digitale opslagplaats voor onderzoeksresultaten beheert en een online archief voor de afdeling Architectuur opbouwt.
• Visualisation of Networks Found in the Post Box by Jaap Bakema, onderdeel van het 'Virtuele CIAM Museum', een interinstitutioneel project dat momenteel wordt ontwikkeld door het Nieuwe Instituut, ETH Zürich, en Getty Research Institute.