Gebouwd erfgoed kan worden aangepast voor nieuwe en essentiële functies, zoals huisvesting: een proces dat bekend staat als Adaptief Hergebruik (AH). Op deze manier vermijden we potentieel dure en milieuonvriendelijke nieuwe bouw. Maar hoe vinden we de juiste balans tussen cultuurbehoud, economische belangen, milieueffecten, en sociale functies? Fatemeh Hedieh Arfa bestudeerde de internationale kennis van AH voor haar promotieonderzoek, met de nadruk op Nederland en Iran.

Hedieh is vrij letterlijk voor dit onderwerp geboren. “De grootvader van mijn moeder was een beroemde lokale architect. In mijn jeugd werd ik omringd door zijn bouwwerken, die nu beschermd erfgoed zijn.” Tijdens haar studie raakte ze overtuigd van de noodzaak om gebouwd erfgoed te behouden en moderniseren. “Ik maakte deel uit van een bredere trend in architectuurkringen: een verschuiving van grootschalige nieuwbouw naar retrofitting.”

De stappen en valkuilen van adaptief hergebruik

Hedieh begon haar PhD met het ontwikkelen van een model op basis van bestaande kennis over AH-praktijken. Het omvat 10 mogelijke stappen.

0. Initiatief. Een instantie moet besluiten om een bouwwerk te behouden in plaats van te slopen.

1. Analyse van het gebouw. “Sociale aspecten worden vaak over het hoofd gezien. Het is cruciaal om mensen te betrekken die in de buurt wonen of gebruik maken van het bouwwerk.”

2. Waardebepaling & 3. Significantie vaststellen. Er zijn vele soorten waarde: “we leunen vaak te zwaar op historische waarde en negeren lokale belangen en milieuoverwegingen.”

4. AR-potentie bepalen. Hierbij is het belangrijk om rekening te houden met de behoeften en wensen van toekomstige gebruikers. Wat wil de lokale gemeenschap van dit gebouw?

5. Een ontwerpstrategie bepalen. “Deze stap is afhankelijk van nationale cultuur. Nederlanders geven bijvoorbeeld meer om functionaliteit, terwijl Italianen streven naar perfect historisch behoud.”

6. Definitief besluit. Alle betrokkenen moeten instemmen met het plan. “Vaak loopt het in deze fase spaak op financiële bezwaren. Het proces gaat dan terug naar een vorige stap.”

7. Uitvoering. “De uitdaging is om de architecten van het hergebruikproject betrokken te houden, omdat deze stap altijd nieuwe mogelijkheden en moeilijkheden aan het licht brengt.”

8. Nazorg en onderhoud. “Als deze stap wordt verwaarloosd, keer je snel terug naar het oorspronkelijke probleem van ongebruikt erfgoed. Gelukkig is het presenteren van een langetermijnplan wettelijk verplicht voor hergebruikprojecten in Nederland.”

9. Latere evaluatie. Een onderbelichte maar cruciale laatste stap, die vaak leidt tot extra aanpassingen om te voldoen aan de waarden, doelen, en wensen van gebruikers.

Nederlandse tradities, Iraanse uitdagingen

De volgende fase van Hedieh's werk was het bepalen van mogelijke impacts van AH-projecten. Ze leerde Nederlands om de documenten van de Gulden Feniks Prijs van NRP te bestuderen en experts en architecten te interviewen die betrokken waren bij winnende projecten. “Nederland is een koploper in het behouden van gebouwd erfgoed: een traditie die begon in de jaren zestig en werd versterkt door recente economische tegenslagen en leegstandsproblemen.” Het resultaat is een indrukwekkende 108 impacts, verdeeld over zes categorieën. Om deze Nederlandse fase van haar onderzoek af te sluiten, analyseerde Hedieh vier eerdere winnaars van de Prijs aan de hand van haar eigen model.

Met deze vergaarde kennis in handen richtte Hedieh haar aandacht op Iran. Casussen en interviews met lokale experts wezen op discrepanties met haar eerdere werk. Bijvoorbeeld: “in Iran worden data gezien als een particuliere vorm van rijkdom. Dit maakt analyses en beoordelingen veel moeilijker.” Net als in Italië worden historische waarden veel belangrijker geacht dan sociale- of milieuwaarden. Sterker nog, structuren die al minstens een eeuw bestaan worden door zulke strenge wetten beschermd dat “het bijna onmogelijk is om AH toe te passen.”

De gebruikers: vaak de missende schakel

Hediehs belangrijkste en wellicht meest voor de hand liggende les is om hergebruik te overwegen in plaats van sloop. Immers: “Mits goed uitgevoerd draagt AH bij aan het behoud van erfgoed, het aanpakken van uitdagingen zoals leegstand, en de transitie naar een CO2-neutrale wereld." Maar zoals haar werk laat zien, kan die 'goede uitvoering' een uitdaging zijn. Ze pleit voor het betrekken van gebruikers bij het proces. “Kijk naar Fort van Hoofddorp. Gedurende het hele project interviewden de ontwikkelaars mensen in de omgeving, en het was een groot succes! Aan de andere kant kun je de meest fantastische ontwerpstrategie ter wereld bedenken, maar als niemand het uiteindelijke bouwwerk gebruikt, is je impact nul.” Je bent gewaarschuwd.

Gepubliceerd: oktober 2024

Meer informatie

Fatemeh Hedieh Arfa verdedigt haar proefschrift op woensdag 16 oktober 2024 om 17:30.

Headerbeeld: Argo Gallery, gemaakt door Fatemeh Hedieh Arfa.