Veel grootschalige naoorlogse woonwijken kampen met verval, maar zijn prima geschikt te maken voor de moderne tijd. Het is een kwestie van doorgronden van de waarden en kansen geven aan lokale organisaties, constateert Anica Dragutinovic in haar promotieonderzoek. Dat is toegespitst op Nieuw-Belgrado. “Dit framework is aanpasbaar aan andere grootschalige modernistische woonwijken”, aldus Dragutinovic.

Het naoorlogse deel van de Servische hoofdstad geldt als één van de grootste modernistische woningbouwgebieden van Europa. Met zijn ruime opzet en een ruggengraat van iconische betonnen woongebouwen – “de Blokken” – is dit district duidelijk een erfstuk van het socialistische Joegoslavië van Josip Broz Tito. Toch geldt het nog altijd als een populaire woonplek, met bovengemiddeld hoge huizenprijzen. Begrijpelijk, want de genummerde appartementengebouwen bevatten goed ontworpen woningen met prima voorzieningen en uitstekende verbindingen met het historische stadscentrum. Alle lagen van de bevolking wonen er door elkaar. “Het is een levendige wijk, met grote groene publieke ruimtes waarvan jong en oud intensief gebruikmaken”, vertelt Dragutinovic. “De negatieve connotaties die elders in Europa kleven aan dit soort naoorlogse stadswijken, gaan totaal niet op voor Nieuw-Belgrado.”

Privatisering

Het betekent niet dat het stadsdeel met driehonderdduizend inwoners geen problemen kent. Het einde van het socialistische Joegoslavië was de opmaat voor een massale privatisering van het woningbestand in de jaren negentig. Woningonderhoud was daardoor niet langer een overheidstaak, maar een klus die de tienduizenden privéeigenaars zelf moesten oplossen. En dat viel niet altijd mee. Juist de gemeenschappelijke ruimtes van de 72 blokken ter weerszijden van de Joeri Gagarinstraat blijken vaak verwaarloosd. Terwijl deze veelal autovrije plekken met hun vele groen, bankjes, basketbalveldjes en speeltuinen bepalend zijn voor het karakter van de buurt.

Actieve bewonersorganisatie

In haar onderzoek richt Dragutinovic zich vooral op de vraag hoe bewoners zelf kunnen helpen het tij te keren. Ze zoomde in op twee blokken, die sterk van elkaar verschillen. Het brutalistisch vormgegeven Blok 23 werd in 1973-’76 gerealiseerd door het Joegoslavische leger en heeft nog steeds een top-down beheerstructuur. Niet omdat het leger er de dienst uitmaakt, maar vooral omdat dit relatief oude blok een formele erfgoedstatus heeft. Overheidsorganisaties zijn daardoor meer betrokken bij beheerplannen. 

Het jongere Blok 70A (1981-86) is populair bij families. Dit complex ligt aan de oevers van de rivier de Sava. Het onderscheidt zich door een zeer actieve bewonersorganisatie. Via een bottom-up aanpak weten de bewoners verbeteringen aan het blok zelf te organiseren. Wanneer grootschalige stedelijke ontwikkelingsplannen vanuit het gemeentebestuur niet bevallen, is dit Blok gewoonlijk een van de eerste die een protest organiseert. Zo hebben bewoners zich met succes verzet tegen verdichtingsprojecten en andere plannen die het ruim opgezette karakter van de wijk bedreigden. “De samenwerking tussen bewoners is niet alleen reactief, maar de laatste jaren ook proactief”, zegt Dragutinovic. “De bewonersorganisatie is ook betrokken bij zaken als het vergroenen van de gemeenschappelijke ruimtes of aanpak van gevelonderhoud.”

Richtlijnen

In het kader van haar onderzoek ontwikkelde ze een gelaagde analysemethode voor het doorgronden van de waarden van grootschalige modernistische woonwijken en het behoud ervan. Deze systematiek relateert de achteruitgang van bebouwing en gemeenschappelijke ruimtes aan kenmerken van de wijk en de mate van participatie van bewoners. Dragutinovic formuleert ook een reeks richtlijnen voor beheer en hergebruik. 
Ze ontwikkelde voor de Blokken van Nieuw Belgrado verschillende perspectieven voor geïntegreerd stedelijk bestuur en erfgoedbeheer. Verbetering van sociale netwerken speelt een sleutelrol. Het gaat daarbij niet alleen om oprichting van bewonersorganisaties, maar ook om het betrekken van overheidsorganisaties en andere stakeholders. Bijvoorbeeld partijen die verstand hebben van de verbetering van gemeenschappelijke ruimtes en groene infrastructuur. Dat is niet alleen belangrijk voor de identiteit en het aanzien van Nieuw-Belgrado, maar ook voor het welzijn van de bewoners. Het draagt daarnaast een steentje bij aan het klimaatbestendig maken van het gebied.

Is de analysemethode alleen geschikt in Servische hoofdstad? ‘Zeker niet, dit framework is aanpasbaar aan andere grootschalige modernistische woonwijken’, zegt Dragutinovic. ‘Alleen is voor iedere locatie vooraf een grondige analyse noodzakelijk om de specifieke kenmerken van de casestudy vast te stellen.’

Gepubliceerd: oktober 2023

Meer informatie

Op 5 oktober verdedigt Anica Dragutinovic haar proefschrift 'Mass Housing Neighbourhoods and Urban Commons: Values-based Governance and Intervention Framework for New Belgrade Blocks'. 

Headerbeeld: Blok 23, Nieuw Belgrado, 2020 door Ivona Despotovic voor de studentenworkshop "Reuse of Common Spaces of New Belgrade Blocks: Co-designing the Urban Commons", Belgrado, september 2020