De Rotterdamse wijk Oud Mathenesse is in veel opzichten typische naoorlogse Nederlandse woningbouw: flats zonder gemeenschappelijke ruimtes, gescheiden door vrijwel lege grasvelden. Zulke ontwerpen zijn ontoereikend, niet alleen voor de gezondheid en het sociale leven van bewoners maar ook voor biodiversiteit. Deze laatste kwestie, nu bovenaan de agenda van steden wereldwijd, eist dat we stedelijke ruimten heroverwegen en herontwerpen. Het Bio-CiVo project werkte actief samen met de buurt op het gebied van stedelijke biodiversiteit.

Het doel van Bio-CiVo (Citizen Voices in Biodiversity) was om bewoners te betrekken bij biodiversiteit, met Oud Mathenesse als casus. De TU Delft-kant van dit project werd geleid door onderzoekers Geertje Slingerland en Juliana Goncalves. “De mensheid kan niet overleven zonder een functioneel ecosysteem,” zegt Juliana. “Maar op kleinere schaal zorgt groen ook voor verkoeling in de stad en biedt het ruimte voor sociale activiteiten.” Geertje vult aan: “De biodiversiteit in steden is feitelijk hoger dan op het platteland! Omdat steden zullen blijven groeien, is hun ecologische waarde van cruciaal belang. En wij proberen dit onderwerp interessant en begrijpelijk te maken.” 

De twee stelden een onderzoeksteam samen: Jing Spaaij en Isabella Jaramillo Diaz, beiden Urbanism studenten van BK, María Gil Falcón, een Industrial Design student van IO, Anja Overdiek van RUAS, en Mike Duijn van de Erasmus Universiteit. Dit team, gesteund door Juliana's expertise, ontwikkelde digitale tools waarmee burgers de lokale biodiversiteit kunnen evalueren en de potentiële sociale en ecologische waarde van gedeelde ruimten kunnen inschatten. Al in een vroeg stadium werden de studenten door Geertje in contact gebracht met buurtorganisatie Mathenesse aan de Maas (MadM): niet alleen voor feedback, maar ook om te ontdekken “hoe we iets terug kunnen doen voor de gemeenschap” (Isabella). Tot groot genoegen zou deze samenwerking leidden tot de heropleving van een geliefde wijktraditie.

Virtueel herontwerpen voor biodiversiteit

Het Bio-CiVo-team ontwikkelde twee digitale tools, de Evaluatietool en de Bouwtool.

In de Evaluatietool vul je een 'persoonlijkheidstest' in die je koppelt aan een plant of dier, die vervolgens je gids wordt. Isabella: “We vonden een bestaande set van tien soorten die de biodiversiteit in Rotterdam vertegenwoordigt, en besloten die overal te gebruiken.” Jing: “Mensen vonden deze test geweldig!” Je krijgt een bestaand gebied in de wijk te zien waar biodiversiteit ontbreekt, bijvoorbeeld door overmatige verharding. Met de tool kun je verschillende lagen toevoegen, waaronder groen en bloemen, eetbare plannen en buitenactiviteiten. Je wordt gevraagd naar voorkeuren voor gedeelde ruimtes en aangemoedigd om contact op te nemen met bestaande initiatieven voor lokale biodiversiteit.

Vervolgens word je doorgestuurd naar de Building tool, waar je een klein stuk grond opnieuw kunt inrichten. Deze tool toont de potentie van het diversifiëren van de gazons tussen flatgebouwen, momenteel voornamelijk stukken gras met weinig ecologische of sociale waarde. Er wordt een 'menu' van ontwerpelementen aangeboden: planten, tafels of banken, plekken om te spelen of te barbecueën, gras, water en bestrating. Een 'Bio-score' toont de impact van je ontwerp op de biodiversiteit.

Beide tools zijn creatieve manieren om data te verzamelen. Juliana: “Bewoners vragen om afbeeldingen of illustraties te maken van biodiverse gebieden kan effectiever zijn dan interviews of enquêtes.” Het team kreeg belangrijke feedback van zowel MadM als de bewoners, wat het belang van deze samenwerking onderstreept. “We leerden van MadM dat het gebied dat we oorspronkelijk hadden uitgekozen voor de evaluatietool nogal controversieel was in de gemeenschap. Dus kozen we een andere locatie,” zegt Isabella. “Later wezen de bewoners op de noodzaak om de toegankelijkheid te verbeteren, vooral voor mensen met minder digitale ervaring zoals ouderen.”

Een buurtfestival organiseren voor wetenschap

Vanaf het begin was het team van Bio-CiVo vastbesloten om een blijvende bijdrage te leveren aan de buurt. Tijdens de eerste ontmoeting met MadM veranderde hun aanvankelijke idee om een klein buurtfeest te organiseren al snel in het nieuw leven inblazen van het Lentefeest, een lokaal evenement dat al een paar jaar inactief was. Isabella: “Er was zoveel enthousiasme voor dit idee, het werd heel intens! We zaten in WhatsApp-groepen en hadden wekelijkse vergaderingen.” Jing: “Uiteindelijk hebben we de taken verdeeld. Zij organiseerden de 'leuke' aspecten, zoals eten en entertainment, terwijl wij ons bezighielden met onderzoek en communicatie.” 

Lokale contacten waren cruciaal bij het vormgeven, organiseren en promoten van het festival. Juliana: “Vertegenwoordigers van de Poolse gemeenschap organiseerden bijvoorbeeld activiteiten zoals een rommelmarkt.” Het Lentefeest had ook lokale bands en verschillende kraampjes met gratis eten en drinken uit verschillende culturen: Polen, China, Marokko en Nederland. Er waren stands voor andere onderzoekers en biodiversiteitsgerelateerde initiatieven zoals de Floating Farm en de buurttuin. Isabella: “We gebruikten een stempelkaart om mensen aan te moedigen het festival te verkennen, waarbij elke stand werd vertegenwoordigd door een van de tien dieren: heel effectief bij kinderen.”

Bij de kraam van Bio-CiVo werden de digitale hulpmiddelen gedemonstreerd en getest, wat waardevolle feedback en verbinding opleverde. Jing: “Mensen vonden de visuals en de persoonlijkheidstest leuk, herkenden de scenario's, en voelden zich achteraf gemotiveerd om veranderingen door te voeren.”

Betrokkenheid bij de gemeenschap op de juiste manier

Volgens Geertje was het 'speciale ingrediënt' van Bio-CiVO de voortdurende betrokkenheid bij de gemeenschap. “We werkten samen met maatschappelijke partners: een lokale startup, MdaM, en individuen uit de buurt. Niet alleen om data te verzamelen, maar ook om te overleggen over de opzet en omvang van het onderzoek.” Isabella: “We vonden Oud Mathenesse divers en betrokken, met veel initiatieven en veel enthousiasme om vrijwilligerswerk te doen.” Ze hadden zelfs moeite om zich los te maken van de gemeenschap. Jing: “Dat was een les over het belang van verwachtingsmanagement.”

Bio-CiVo liep af in mei 2024, maar het team is blij dat het een vervolg krijgt in het vier jaar durende project Wijk als Biotoop 2.0. Het doel: de ontwikkeling van een 'leer-ecosysteem' door en voor bewoners. Geertje: “De connectie met MadM was cruciaal tijdens Bio-CiVo en blijft cruciaal voor dit project.” De studenten zijn het daarmee eens. Isabella: “Als je betrokkenheid van de wijk wilt, heb je een ‘in’ nodig, een aanspreekpunt.” Zo bereikte Bio-CiVo iets opmerkelijks. Geertje: “Veel onderzoekers hebben het over maatschappelijke impact, en dit project heeft dat echt bereikt. Het eerst inactieve Lentefeest komt volgend jaar terug.”

Gepubliceerd: december 2024

Meer informatie

• Alle afbeeldingen in dit artikel zijn gemaakt door en eigendom van het Bio-CiVo team.
• Lees meer over het onderzoeksproces en de bevindingen van Bio-CiVo in deze publicatie. 
• Verken het vierjarige follow-up project: Wijk als Biotoop 2.0.