De onvermijdelijkheid van de lange termijn
Hoe maak je de verre toekomst belangrijker in de ruimtelijke keuzes die we nu maken? Per 1 januari 2025 gaat Peter Pelzer als nieuwe hoogleraar Ruimtelijke Planning en Strategie aan de slag met een heldere missie: “Om noodzakelijke verandering te bereiken, moeten we het bekende durven loslaten.”
Als Peter Pelzer over zijn visie praat, wordt het soms haast filosofisch. En dat mag ook wel, vindt hij: "Filosofie gaat over de vraag waaróm we iets doen. Daar gaan we te snel aan voorbij. Bij het inrichten van de openbare ruimte wordt vaak gekeken naar de problemen in het nu of nabije toekomst. Terwijl de keuzes die we nu maken decennia, soms eeuwen, doorwerken. Denk aan een polder die een woonwijk wordt, of een dam in een vallei. Dat draai je niet zomaar terug. Dus moeten we de mogelijke en wenselijke toekomsten tastbaar maken.”
Andere toekomstbeelden
Dat denken in toekomstbeelden is echter niet eenvoudig. Pelzer: “We vinden het moeilijk om voorbij het bekende te denken. Neem de verduurzaming van de gebouwde omgeving; belangrijk en noodzakelijk. We definiëren de toekomst nog vaak ten opzichte van de bestaande situatie. Dan gaat het in Nederland over het ‘aardgasvrij maken’ van wijken of ‘0-op-de-meter’-woningen. Daarmee heb je het over de toekomst op basis van wat je niet wil: verwarming door aardgas of een hoge gasmeterstand. Iets vergelijkbaars zie je met het idee van ‘autoluw’, ook logisch beleid gezien op de druk op schaarse stedelijke ruimte. Maar we vergeten dat de autoperiode maar een heel klein snippertje van de wereldwijde stedelijke geschiedenis beslaat.”
Er zijn andere toekomstbeelden nodig in de ruimtelijke ordening. Pelzer: “Klimaatverandering in het bijzonder dwingt ons tot het voorstelbaar maken van andere toekomsten. Dat gaat aan de ene kant over klimaatmitigatie, fossiele brandstoffen zitten diep verweven in onze huidige cultuur. We zullen moeten nadenken hoe we bevredigend kunnen samenleven terwijl we binnen de grenzen van de planeet blijven. Aan de andere kant gaat dat over klimaatadaptatie, we zullen nog innovatiever moeten worden én mee moeten meebewegen met een onvoorspelbaar klimaat.”
De keuzes die we nu maken werken decennia, soms eeuwen, door.
Peter Pelzer
Voor Pelzer betekent dit dat we in de ruimtelijke ordening aannames ter discussie moeten stellen. Hij legt uit: “Bij de inrichting van de ruimte hechten we aan zekerheid. We doen alsof bestemmingen – zoals wonen, landbouw, industrie – tot in de eeuwigheid hetzelfde blijven. Dat uitgangspunt is op zichzelf al twijfelachtig, maar met de onzekerheid van klimaatverandering komt dit nog meer onder druk te staan. Ik pleit voor een benadering waarin we meer gaan ‘denken in decennia’. Bijvoorbeeld zoet water in een bepaald landbouwgebied garanderen tot 2040, en daarna niet meer. Of experimenteren met tijdelijke bestemmingen voor wonen in een gebied waar je de bestemming nog niet voor eeuwig wilt vastleggen. En dan niet paar een paar jaar, maar een jaar of vijftig. Dat zou ook een impuls geven aan het modulair en drijvend bouwen, na vijftig jaar kun je deze kwalitatief hoogwaardige woningen ergens anders plaatsen.”
Een verbeeldingsparadox
Hoewel Pelzer een wat filosofische inslag heeft, is hij niet naïef. Hij vertelt: “Ik kan als wetenschapper natuurlijk vrij eenvoudig allerlei ruimtelijke toekomsten bedenken, omdat ik de pijn van verandering niet direct voel. Ik bezit geen grondposities die misschien minder waard worden en ik boer niet op een plek waar in de toekomst mogelijk geen zoet water meer beschikbaar is. Maar juist degenen met een belang, met skin in the game, zijn cruciaal. Anders wordt filosoferen over andere toekomsten een tijdverdrijf, leuk maar zonder gevolgen. Dit noem ik een ‘verbeeldingsparadox’: zonder belang in het heden kun je makkelijker alternatieve toekomsten voorstellen, maar hebben die weinig gevolgen. Met belang in het heden is het heel moeilijk die alternatieve toekomsten voorstelbaar te maken. De paradox is dus dat precies datgene wat wenselijk is, belang in het heden en een voorstelling van een andere toekomst, moeilijk samen gaan. Gelukkig is een paradox een schijnbare tegenstelling, dat betekent dat er oplossingen mogelijk zijn.”
Pelzer zag dat bijvoorbeeld toen hij onderzoek deed in de universiteitsstad Lund in Zuid Zweden. “Daar leerde ik over een kerk die al bijna duizend jaar bestaat en veel grond bezit in de omgeving. Toen Lund een nieuwe wijk ging bouwen bleek de kerk ineens een stuk grond te bezitten die centraal in de nieuwe wijk lag en enorm in waarde steeg. De kerk besloot deze de grond niet te verkopen voor een oplossing van de korte termijn, maar een plan te maken waarmee ze hun toekomst voor nog eens duizend jaar zouden veiligstellen. De kerk nam rustig de tijd voor een jarenlang proces, dat nu nog steeds loopt.”
Dichterbij huis ziet Pelzer ook goede voorbeelden. “Ik zie steeds meer dat voor projectontwikkelaars de lange termijn belangrijk wordt. Ze omarmen het idee van water en bodem sturend. En denken na over manieren waarop ze langer betrokken kunnen blijven bij een gebied, van projectontwikkeling naar projectbeheer. Dat is heel hoopgevend, want projectontwikkelaars spelen door hun grondbezit een cruciale rol in de ruimtelijke ordening. Ik hoop hun verhouding tot de lange termijn in mijn nieuwe rol verder te onderzoeken, in het bijzonder in samenwerking met de Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling, waar al een krachtig netwerk zit.”
Een open houding
De overstap van Sociale Geografie en Planologie in Utrecht naar de Faculteit Bouwkunde in Delft betekent voor Pelzer meer dan alleen een verandering van omgeving: “Het is voor mij een verandering van disciplinair perspectief, ik zie er erg naar uit om me te gaan verhouden tot ruimtelijk ontwerpers,” zegt hij. "Wat ik bewonder aan ontwerpers is hun vermogen om iets nieuws in de wereld te zetten. Op een manier die tastbaar is en leidt tot een verandering van de gebouwde omgeving. Tegelijk roepen ontwerpers bij mij als sociaal wetenschapper soms onbehagen op, ruimtelijk ontwerp is niet altijd de oplossing voor een probleem.” Die mix van bewondering en kritische afstand maakt voor Pelzer de toekomstige samenwerking mateloos fascinerend. “Ik wil er echt zo open mogelijk in. Ik ben benieuwd en laat me graag verrassen”.
Onderwijs is geen supermarkt
Die open houding wil Pelzer ook koesteren in zijn onderwijsaanpak. Maar dat komt niet voort uit een gebrek aan ervaring. Met Pelzer haalt de TU Delft een gelauwerd docent en onderwijsvernieuwer in huis. In 2021 won hij een Hogeronderwijspremie van het Ministerie van OCW met het project Mixed Classroom en werd in 2024 verkozen tot landelijk Docent van het Jaar. Pelzer over zijn onderwijsvisie: “Het is voor mij belangrijk dat de binnen- en buitenwereld samenkomen in het leerproces van studenten. Om de onderwijsfilosoof Gert Biesta te parafraseren: onderwijs is geen supermarkt waar je vrijelijk in kunt shoppen, maar een confrontatie met de uitdagingen waar de wereld voor staat. Als docent draag je expertise, voorbeelden en perspectieven aan, maar ik vind dat de student uiteindelijk zelf een standpunt moet bepalen.” Voor Pelzer houdt onderwijs overigens niet op na de bachelor op master. Hij was op de Universiteit Utrecht onderwijsdirecteur Onderwijs voor Professionals: “Het zou vanzelfsprekend moeten zijn dat je een leven lang blijf leren. En daar heeft ook juist de universiteit een cruciale taak.”
Meer informatie
- Bekijk hier de hooglerarenpagina van Peter Pelzer.
- Peter Pelzer is auteur van het, onlangs geactualiseerde, open access essay Verantwoordelijk voor de toekomst, op zoek naar een planologie van de lange termijn. Download het essay hier.
- Op 24 januari van 15.00-17.00 uur is er een bijeenkomst in de Berlagezaal bij de faculteit Bouwkunde over dit essay. Lees hier meer.