Marina Tabassum benoemd als hoogleraar Architectural Design for Climate Adaptation

Marina Tabassum woont en werkt in Bangladesh. Voor haar is ‘Architectural Design for Climate Adaptation’ niet zozeer een keuze als wel een noodzaak. Daarbij hanteert ze een eigen stijl, gebaseerd op kennis over de lokale klimaatomstandigheden, materialen, geschiedenis, cultuur en gemeenschap. Marina Tabassum is per 15 september 2023 benoemd als hoogleraar bij de faculteit Bouwkunde.

Marina Tabassum heeft altijd een uitgesproken mening gehad over de vermarkting van de architectuur. “De jaren negentig waren een tijdperk waarin de architectuur onderdeel werd van de consumptiecultuur”, stelt ze. De projectontwikkelaars kregen het voor het zeggen, en bouwen ging meer over commerciële waarde dan over architectonische en sociale waarden. “Er verrezen in die tijd veel gebouwen van glas in Dhaka, in navolging van de iconische architectuur uit het westen. Maar in ons warme en vochtige klimaat kun je een gebouw met een buitenkant van alleen glas niet gebruiken zonder airconditioning. Dat is gewoon niet goed.” Als student Architectuur aan de Bangladesh University of Engineering werd ze opgeleid volgens een westers curriculum. “Het ging heel veel over de Europese geschiedenis en het modernistische erfgoed. Ik voelde een gebrek aan een lokale architectuurtaal.”

Marina Tabassum

m.tabassum@tudelft.nl

Eigenheid

Tabassum besloot dat zij het anders zou doen en dat ze nooit voor ontwikkelaars zou werken. In plaats daarvan ging ze in eerste instantie een samenwerking aan met haar collega-architect Kashef Chowdhury, en richtte ze in 2005 haar eigen bureau op: Marina Tabassum Architects. Sindsdien zet zij zich in voor de ontwikkeling van een architectuurtaal die past bij de plek waar ze werkt. “Elke plek waar je komt heeft een uniek architectonisch karakter, dat voort is gekomen uit de plaatselijke klimaatomstandigheden en de beschikbare materialen. Dat karakter nam ik als uitgangspunt.” Deze benadering heeft in de loop van de tijd vruchten afgeworpen, en talloze bijzondere wooncomplexen en publieke gebouwen opgeleverd. Ze werd er ook vele malen voor onderscheiden, zoals in 2016 met de Aga Khan Award for Architecture en in 2021 met de Soanes medal.

Elke plek waar je komt heeft een uniek architectonisch karakter, dat voort is gekomen uit de plaatselijke klimaatomstandigheden en de beschikbare materialen.
Marina Tabassum

De relevantie van haar werk is voor Tabassum veel belangrijker dan de lof die ze ervoor krijgt. “Architectuur moet niet alleen geworteld zijn in de plek waar de ontwerpen worden toegepast, maar moet ook relevant zijn voor de tijd waarin we leven, en gericht zijn op de vraagstukken van de huidige tijd, zoals de wereldwijde klimaatcrisis. Met het oog daarop moeten we minder fossiele brandstoffen gaan gebruiken,” aldus Tabassum. Dat betekent bijvoorbeeld meer gebruikmaken van natuurlijke bronnen voor licht en lucht. “Onze woningen zijn in feite een verlengstuk van onszelf, dus we moeten proberen ervoor te zorgen dat ze zelf kunnen ademen. In het verleden, toen we nog niet zo afhankelijk waren van technische vormen van klimaatbeheersing, hadden we daar slimme methoden voor. Die kunnen we aanpassen en op een moderne manier toepassen.”

Ongelijkheid

Economische ongelijkheid is een ander centraal thema in het werk van Tabassum: “De manier waarop ik werk heeft vaak te maken met de verschillen tussen de bevoorrechte en minder bevoorrechte mensen. Ikzelf kom uit een geprivilegieerd milieu en wilde een verschil maken. Ik vind dat we allemaal, ongeacht onze opleiding of ons vak, moeten streven naar verandering.” In het kader daarvan richtten ze in 2020 de Foundation for Architecture and Community Equity (FACE) op. “We hebben een team van geweldige jonge architecten die hier ook in geloven. Samen bouwen we huizen voor mensen die slachtoffer werden van de klimaatcrisis.”

Bangladesh ondervindt veel negatieve gevolgen van de klimaatverandering. “We worstelen met het stijgen van de zeespiegel en een veranderende biodiversiteit omdat het zoute water steeds binnendringt in het systeem voor zoet water. Het regenseizoen verloopt nu veel grilliger en er zijn steeds meer overstromingen. En daarnaast hebben we problemen met erosie door het smelten van de gletsjers op de Himalaya”, somt Tabassum op.
Ze probeert klimaatvluchtelingen te helpen met haar stichting. “Veel weggetrokken mensen hebben geen eigen grond meer en hebben geen andere keuze dan te leven op zandbanken in rivieren, die steeds van vorm veranderen.” Deze riviereilanden, die ‘chars’ worden genoemd, zijn zeer gevoelig voor klimaatverandering. De mensen die erop wonen moeten steeds weer verhuizen. “We hebben een woningsysteem ontwikkeld met mobiele, modulaire bouwwerken van bamboe. Het idee is dat mensen dan in ieder geval hun huis mee kunnen nemen als ze van een locatie weg moeten”, legt ze uit. “Nu komt er nog wat technisch timmerwerk aan te pas, dat wij voor ze doen. Als dit idee meer bekendheid krijgt, kunnen mensen ze hopelijk ook zelf gaan maken.”

Woningsysteem met mobiele, modulaire bouwwerken van bamboe; Khudi Bari van fotograaf Asif Salman

Maar huizen alleen zijn niet genoeg. “Je moet ook een bron van inkomsten hebben. Zonder inkomen heb je ook niet zoveel aan een huis. Daarom hebben we programma’s opgezet waardoor niet alleen vluchtelingen in hun levensonderhoud kunnen voorzien, maar ook de lokale bevolking rondom locaties met vluchtelingen, omdat die ook in hun levensonderhoud worden getroffen”, legt ze uit. “Zo ontwerpen we producten met gerecyclede materialen. We laten mensen zien dat plastic niet alleen een afvalproduct is, maar dat je er ook geld mee kunt verdienen. Het is interessant om te zien hoe je van iets negatiefs iets positiefs kunt maken.”

Nieuwe rollen voor architecten

Het geeft ook aan wat een complex vakgebied architectuur is geworden. “Tegenwoordig moeten we ons met zoveel meer bezighouden dan alleen de esthetische kant van bouwwerken. De vraag hoe je tot duurzame architectuur kunt komen gaat niet alleen over de keuze tussen bouwen met baksteen of met leem of bamboe. Je moet naar het hele proces kijken: je moet niet alleen een ontwerper zijn, maar je moet ook een antropoloog en socioloog worden, en nog veel meer”, zegt Tabassum. Architectuur moet een procesmatige, gezamenlijke, op onderzoek gestoelde activiteit zijn. Er is zoveel te doen, te ontdekken en te onderzoeken en ik ga me met al die aspecten bezighouden aan de TU Delft.”

Tegenwoordig moeten we ons met zoveel meer bezighouden dan alleen de esthetische kant van bouwwerken.
Marina Tabassum

Ze bouwt daarmee voort op het werk dat ze de afgelopen drie jaar deed als gasthoogleraar. “Er zijn studenten naar Bangladesh gekomen met wie ik samengewerkt heb aan met name huisvesting voor gemarginaliseerden. Het landschap hier is uniek, het is de grootste delta ter wereld, maar de bevolkingsdichtheid is hier ook veel groter dan in Nederland. Dus dan is de vraag hoe je het water de ruimte geeft maar tegelijkertijd ook mensen onderdak biedt”, stelt ze. “Daarnaast houden we ons bezig met materialen. Hoe zorg je in deze tijd voor natuurlijke gebouwen met lokale materialen?”

Dit jaar brengen de studenten een bezoek aan Sylhet. “We gaan aan de slag in deze stad, waar grote afwateringsgebieden zijn voor het water uit de bergen in India. In dit gebied bestaat een grote kans op overstromingen en we gaan nadenken over verschillende manier om daarmee om te gaan, bijvoorbeeld door drijvende of hooggelegen huizen te ontwikkelen. De omgeving daar is prachtig, maar ook risicovol voor de mensen die er wonen.” Studenten staan open voor het werk van Tabassum. “We hadden meer aanmeldingen dan plekken voor de global housing studio. De meeste studenten zijn geïnteresseerd in deze andere denkwijze binnen de architectuur; zij zijn ook veel bezig met klimaatverandering en manieren om ons daaraan aan te passen. Het is per slot van rekening hun toekomst.”

Onszelf beperken

Uiteindelijk is de oplossing om onszelf beperkingen op te leggen, meent Tabassum. “In onze consumptiecultuur zijn we geconditioneerd om te denken dat we altijd meer nodig hebben. We moeten onszelf dat nu afleren en ons richten op wat we nodig hebben. Het is misschien niet het ultieme antwoord, maar als we minder zouden consumeren, al was het maar voor een paar decennia, zou dat al veel verschil kunnen maken”, stelt ze. “En dat geldt ook voor de huidige architectuur. Er zijn veel mensen die geen dak boven hun hoofd hebben, maar we moeten geen dingen bouwen waar geen behoefte aan is. De beste oplossing is om een nieuwe bestemming te geven aan leegstaande gebouwen. Er zijn nu al te veel gebouwen. Zelfs ik als architect kan dat zien.”

Meer informatie

Marina Tabassum is hoogleraar Architectural Design for Climate Adaptation bij de afdeling Architecture van de faculteit Architecture and the Built Environment aan de TU Delft. Ze heeft haar eigen bureau Marina Tabassum Architects in Bangladesh.
Bekijk hier haar hooglerarenpagina.