Wanneer er een wereldwijd tekort aan woningen is, ga je niet één nieuwe woning per keer bouwen. Zeker niet als er grote behoefte is aan kwalitatief goede woningen, die duurzaam zijn ontworpen en passen bij de mensen voor wie ze worden gebouwd. Best Graduate van de faculteit Bouwkunde (BK) Zhuo-ming Shia ontwierp een participatief woningontwerpproces voor Addis Abeba in Ethiopië. Zijn aanpak laat zien hoe architecten sociaal verantwoord woningontwerp naar een heel nieuw niveau kunnen tillen.
De universele behoefte aan goede huisvesting
Steden groeien snel, vooral in het zogenaamde ‘Global South’, het Mondiale Zuiden van de wereld. Aangezien deze steden het niet kunnen bijbenen om voldoende en adequate huisvesting te creëren, zijn zij niet langer in staat om hun bevolking te huisvesten. Het opvallende hieraan: dit is geen nieuw probleem. De westerse architectuur stond voor dezelfde uitdagingen na de Tweede Wereldoorlog, toen de behoefte aan goede woningen toenam door de snelle verstedelijking. China bouwt momenteel aan hoge appartementsgebouwen om veel mensen tegelijk te kunnen huisvesten. "Mijn familie is verhuisd uit Beijing naar deze nieuwgebouwde huizen. Maar de gebouwen zijn allemaal hetzelfde, en liggen kilometers ver van de stad," vertelt Shia. "Verhuizen weg van de stad heeft een grote impact op de levensstandaard. Dit soort oplossingen begint ook op het Afrikaanse continent te worden toegepast, waarbij mensen moeten verhuizen weg van hun bestaande sociale verbanden. Het is interessant om te zien hoe vergelijkbaar de dingen zijn over de hele wereld. En ik zie een kans om met architectuur te voorkomen dat dezelfde fouten worden gemaakt."
Shia baseerde zijn afstudeerproject op deze gedachte, met het brede perspectief van zowel de Global Housing ontwerpstudio als zijn persoonlijke woonervaringen. "Ik ben niet gebonden aan één bepaalde plek. Ik heb in het Verenigd Koninkrijk, in China en in Nederland gewoond. Door het leven op verschillende plaatsen met verschillende culturen kijk ik anders naar het begrip 'normaal' dagelijks leven. Ik ga er nooit vanuit dat iets normaal is, en wil dingen aanpakken waarvan ik denk dat ze verbeterd kunnen worden."
Vanwege COVID-19 waren Shia en zijn medestudenten van het afstudeeratelier Global Housing niet in de gelegenheid om Addis Abeba te bezoeken. Door online contact met onderzoekers uit Addis Abeba, het lezen van boeken en bekijken van films en eerder werk van de studio, maar vooral door heel veel tekenen is het Shia toch gelukt om de essentie van de stad te doorgronden.
De juiste vragen stellen
Deze onderzoekende houding leidde tot deelname aan het Honours Programme tijdens zijn master Architecture, Urbanism & Building Sciences. Binnen dit programma deed Shia onderzoek naar participatie in woningontwerp in het Mondiale Zuiden onder supervisie van Global Housing onderzoeker Frederique van Andel. Daarbij worden gebruikers betrokken bij het ontwerpproces, in dit geval bewoners bij het ontwerpen van hun woning. “Voordat ik naar Delft kwam, had ik geen idee van participatie in ontwerp. Maar ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de sociale kant van architectuur. Met het onderzoeksproject Patterns of Participation heb ik een brede precedentstudie gedaan naar grote participatieve woningbouwprojecten wereldwijd." Het was het eerste project waarbij Shia niet alleen in het sociale aspect van architectuur kon duiken, maar het ook kon delen met mensen die dezelfde vragen stelden. Want, zo blijkt, sociale architectuur heeft veel te maken met het stellen van de juiste vragen. "Architectuur is geweldig, maar als architecten moeten we ons wel bezighouden met de meest urgente problemen in de samenleving. Het mag nooit alleen maar gaan om lucratieve projecten die interessant zijn voor de architect. Ik herinner me dat ik voor mijn bachelorstudie aan de universiteit van Bath in het Verenigd Koninkrijk een woningbouwproject wilde maken. Mijn mentor vertelde me toen dat ik niet aan woningbouw moest werken, omdat het moeilijk zou zijn om daar een mooi uitziend project van te maken. Maar de analyse van de locatie destijds zei me: de huisvesting is het probleem op deze locatie, dit is wat er moet worden aangepakt! In Delft heb ik een groep mensen gevonden met dezelfde drive om daadwerkelijk iets te veranderen."
"Als architecten kunnen we een grote impact hebben op de wereld door goede gebouwen te maken," betoogt Shia. "Daarom zijn zelfs gewone projecten niet saai, maar complex. Daarom vragen ook gewone projecten om geraffineerde oplossingen. Mijn afstudeerproject verkent die oplossingen en toetst de patronen die ik met de vorige studie heb gevonden, met Addis Abeba als living lab."
Een gelaagde benadering van woningbouwontwerp
Waar traditionele grootschalige woningbouwprojecten vaak massaproducties zijn van dezelfde soorten woningen, met weinig tot geen variatie, staat Shia een proces voor ogen met meer individualiteit. Iedereen heeft immers andere behoeften aan zijn woning, zelfs gedurende het leven. Een ouder echtpaar heeft andere behoeften dan een gezin met jonge kinderen. In een ideale situatie komen woningbouwprojecten aan deze verschillende behoeften tegemoet, terwijl ze ook op een kosteneffectieve en duurzame manier worden geproduceerd.
Shia combineert veel verschillende technieken op verschillende schalen om een dergelijk ontwerpproces voor massawoningbouw in Addis Abeba te creëren, met ruimte voor maatwerk. Hij begon met het bekijken van huisvestingsprojecten van over de hele wereld, op zoek naar de gemene delers voor succes en, belangrijk, de lessen die geleerd kunnen worden. "Al deze projecten hebben dezelfde uitdagingen en ontwerpbeperkingen gekend. Als je huisvesting creëert voor locaties in het Zuiden, is het de moeite waard om die lessen mee te nemen in plaats van bij elk project het wiel opnieuw uit te vinden," legt Shia uit. "Het belangrijkste is om die lessen vervolgens te vertalen naar de specifieke context, zodat de daadwerkelijk ontworpen huisvesting past bij de mensen en de stad. Dat is waar de architect om de hoek komt kijken: helpen navigeren door de verschillende behoeften, van de schaal van de kamer en het huis tot het hele gebouw, de cluster en de buurt."
De straat met de markt speelt een belangrijke rol op de schaal van de woonwijk. Daarom heeft deze sociale ontmoetingsplaats een centrale rol gekregen in het nieuwe ontwerp.
In het door Shia beoogde ontwerpproces van woningen speelt de architect een sleutelrol in het verbinden van verschillende belanghebbenden. Bestaande sociale organisaties en structuren worden gebruikt om het ontwerp- en bouwproces te organiseren. Voor zijn locatie in Addis Abeba betekent dit dat er gekeken wordt naar de lokale Iddir. Via deze zelfhulpvereniging dragen de leden maandelijks een bedrag bij aan een centrale kas die vervolgens de begrafenissen van hun leden betaalt en organiseert. Op basis van deze structuur heeft Shia de Self-help Home Improvement Association uitgevonden. "Een woordspeling op mijn eigen naam," voegt hij er lachend aan toe. "De nieuwe vereniging zou worden voorgezeten door een architect (in opleiding) en zou de resulterende gebouwen van het proces beheren. Via deze structuur krijgen ook huishoudens met lage en middeninkomens uit de buurt toegang tot de nieuw ontwikkelde woningen."
Het voorgestelde participatieve huisvestingsproces bestaat uit 8 fasen. De resulterende nieuwe huisvesting is bedoeld voor huishoudens met lage en middeninkomens.
In acht fasen kunnen nieuwe woningen worden gecreëerd op een manier die past bij Addis Abeba. Shia verwijst naar lokale gebruiken en gewoonten om de ontwerpen te verankeren in de context, gebruikmakend van de patronen uit Patterns of Participation. Bewoners en andere burgers maken deel uit van elke fase. Fase 0 start de interventies op locatie, met een bouwwerf dat fungeert als contactpunt tussen de huidige bewoners van de wijk en de ontwikkelende partijen. Dit contactpunt blijft gedurende het hele proces bestaan. Fase 1 gaat over het hergebruiken van het terrein, het slopen van bestaande gebouwen en het terugwinnen van herbruikbare materialen voor hergebruik. Deze ontginning wordt gedaan door de lokale bevolking. "Veel mensen leven van het recyclingproces in verschillende fasen," voegt Shia toe.
In fase 2-5 wordt de grond voorbereid voor de bouw en wordt een raamwerk van geprefabriceerde betonnen elementen gebouwd. In fase 6-7 worden de gevels gebouwd, waarbij de bewoners directe inbreng hebben in het ontwerp. De bewoners kunnen met dezelfde aannemers werken om overeenstemming te bereiken over verschillende materialen of ze kunnen ervoor kiezen om het zelf te doen. In fase 8 wordt het project voltooid en beginnen de bewoners het nieuwe woonproject te bewonen. Open terrassen en gemeenschappelijke galerijen worden zo langzaam door de bewoners overgenomen semi-publieke ruimtes te creëren.
De basis voor elk gebouw is een stevig raamwerk van beton. Met het metselwerk in de gevel kunnen de bewoners keuzes maken om delen van het gebouw te personaliseren.
Relevante architectuur
Shia's onderzoek naar participatiepatronen toonde reeds het potentieel aan van participatief ontwerpen voor huisvesting. Zijn voorgestelde ontwerpproces voor Addis Abeba laat zien hoe de methode in het echte leven kan worden toegepast. "Ik wist niet dat ik hiertoe in staat was. In Delft heb ik de kans gekregen om vertrouwen te krijgen in de manier waarop ik werk en om te werken aan een project waar ik echt in geloof. Dit vertrouwen in hoe architectuur relevant gemaakt kan worden, heb ik meegenomen naar mijn huidige baan bij een architectenbureau in Londen." Inmiddels worden de lessen uit zijn afstudeerproject verspreid via Project Together!, en zijn ze onderdeel geworden van de Archiprix selectie 2022. "Ik kijk er echt naar uit om de inzichten te delen, om betere gebouwen te helpen maken waarmee het leven van mensen wordt verbeterd."
Meer informatie
Bekijk zijn afstudeerproject in de TU Delft Repository.
De afstudeercommissie:
Mentoren: Nelson Mota, Frank Schnater, Harald Mooij, Vanessa Grossman
Honours Programme tutor: Frederique van Andel
Dankwoord Zhuo-ming na uitreiking titel Best Graduate TU Delft:
"Het is heel zeldzaam om mensen te ontmoeten die op dezelfde manier denken als jij. Ik had het geluk dat ik tijdens mijn afstudeerproject door zulke mensen werd begeleid. Ik keek uit naar elk gesprek met mijn honours tutor, Frederique. Het is moeilijk om niet beïnvloed te worden door haar enthousiasme en ze was een grote bron van aanmoediging, vooral op momenten dat ik dat het meest nodig had. Nelson, Harald en Vanessa waren het soort docenten die je project echt begrepen voordat ze je wezen op dat ene belangrijke ding dat nog ontbrak, waardoor je dacht: "Natuurlijk!". De BT-instructeurs Frank Schnater en Stephan Verkuijlen leerden me na elke tutorial iets nieuws, waardoor mijn project in de realiteit gegrondvest werd en een nieuwe dimensie kreeg.
Zonder de inbreng van al mijn docenten zou mijn werk niet zijn niveau van rijkdom en complexiteit hebben bereikt, en daar ben ik zeer dankbaar voor."
